تحقیق حكومت و اخلاق از ديدگاه امام علي

امام على(ع)، كارگزاران حكومت و راهكارهاى اصلاحات
يكى از برنامه‏هاى
اصلاحى حضرت على(ع) در دوره زمامدارى، گماشتن نيروهاى شايسته، كارآمد و
صالح در مصادر امور حكومت بود. زيرا استقرار و دوام حكومت به ويژه با
شاخصه‏هاى ديندارى و عدالت، بدون كارگزاران شايسته عملى نخواهد بود. از
اين‏رو، يكى از مقوله‏هاى مهم و مورد توجه جدى امام على(ع)، كارگزاران
حكومت بود.
چگونگى گزينش و انتخاب اين نيروها در مناصب گوناگون سياسى،
نظامى، مالى، قضايى و ادارى، آشنا نمودن آنان با دستورالعمل‏هاى مديريتى،
شيوه زمامدارى و رفتار با مردم، و نظارت بر عملكرد و مديريت آنان به منظور
حسن اجراى امور كه به تأمين امنيت جامعه، رضايت عمومى مردم، استحكام و ثبات
حكومت منجر گردد، از مسايلى است كه امام(ع) بدان‏ها پرداخته است.
حضرت(ع)
با اين مبانى نظرى سعى داشت تا مدلى از نظام مديريت اسلامى را در زمان
خويش اجرا نمايد و براى آينده مسلمانان نيز معيارهاى لازم و اصول كلى را
ارائه دهد. در اين مقاله كوشش مى‏شود تا برنامه‏هاى اصلاحى امام على(ع) در
باره كارگزاران حكومت، به ويژه مواردى چون معيارهاى انتخاب، توصيه‏ها و
رهنمودهاى مديريتى، و سياست‏هاى نظارتى و مراقبتى ايشان تحليل و تبيين
گردد.
مقدمه
يكى از اصول مهم انديشه حضرت على(ع)، لزوم استقرار حكومت
براى انتظام امور مردم و سامان يافتن نظام اجتماعى است. زيرا برقرارى
امنيت داخلى، توازن اجتماعى و نظم،وصول بودجه عمومى، جلوگيرى از هرج و مرج و
دفع فساد، جنگيدن با دشمنان ومتجاوزان، فعاليت دستگاه قضايى و اجراى احكام
و مقررات قانونى، از امورى است كه‏جز با تشكيل حكومت ميسر نخواهد گشت و در
سخنان امام على(ع) به اين مهم اشاره شده است.
ايشان هنگامى كه سخن خوارج را كه مى‏گفتند: «لا حُكْمَ اِلّا للَّه»، شنيد، فرمود:
«سخن
خوارج سخن حقى است كه از آن اراده باطل مى‏شود … مردم چاره‏اى ندارند جز
اينكه زمامدارى داشته باشند، چه نيكوكار يا بدكار. مؤمن در امارت و حكومت
او (حاكم نيكوكار) به طاعت مشغول است، و كافر بهره خود را مى‏يابد، و با
قدرت او، بودجه عمومى جمع‏آورى و با دشمن پيكار شود، امنيت راه‏ها تضمين
گردد و حق ضعيف از قوى گرفته شود تا خوبان براحتى زندگى كنند و مردم از شرّ
فاجران آسوده گردند.»[1]
مواردى كه در سخن حضرت آمده از ضرورى‏ترين
نيازهاى هر اجتماعى است كه بايد به وسيله نظام حكومت برآورده شود.
بنابراين، نياز به حكومت، از بديهى‏ترين امورى است كه‏عقل فطرى بدان حكم
مى‏كند. اين امر، به گروهى از انسان‏ها يا زمانى خاص بستگى ندارد،بلكه در
همه زمان‏ها نياز به زمامدار و تشكيلاتى كه جامعه را اداره نمايد، وجود
داشته است و دارد.
اما حكومت مورد نظر امام على(ع) از سه شاخصه مهم
«ديندارى»، «عدالت» و «مردمدارى» برخوردار است. تحقق عينى و عملى اين
شاخصه‏ها در جامعه، به وجود زمامداران و كارگزاران صالح و شايسته بستگى
دارد. اگر رهبر و پيشواى جامعه در صراط حق بود و بر معيارهاى دينى رفتار
كرد، يعنى مبانى نظرى و فعل سياسى او منطبق با اصول شريعت و احكام دين بود،
و كارگزاران او در مسؤوليت‏هاى گوناگون از صلاحيت اعتقادى و عملى لازم و
رفتار شايسته با مردم برخوردار بودند، و مردم نيز با نصايح و ارشادات او،
به وظايف و تكاليف خود در برابر زمامداران و مديران رفتار نمودند، سلامت
جامعه در يك توازن اجتماعى و هماهنگى اركان مختلف، تأمين خواهد شد.
از
آنجا كه امام على(ع) به عدالت اجتماعى در حكومت اهتمام جدى داشت، يكى از
راهكارهاى عملى تحقق آن را، گزينش كارگزاران و مديران شايسته در امور
مى‏دانست. علاوه بر صلاحيت و شايستگى زمامدار و پيشواى اصلى جامعه،
كارگزاران و عاملان او در مناصب گوناگون نيز بايد از شايستگى لازم برخوردار
باشند. از اين‏رو، آن حضرت كه قبل از تصدى خلافت مسلمانان، نسبت به
كارگزاران ناصالح در رأس امور ناخرسند بود و به ويژه خليفه عثمان را از
خطرات و سوء رفتار عاملانش اندرز مى‏داد، آنگاه كه امر پيشوايى مردم را بر
عهده گرفت، يكى از برنامه‏هاى اصلاحى‏اش، بركنارى واليان فاسد و گماشتن
نيروهاى شايسته، مطمئن و باتقوا به جاى آنها بود.
او علاوه بر اينكه در
انتخاب كارگزاران از جنبه صلاحيتى و مديريتى حساسيت نشان مى‏داد، نظارت
خاصى را نيز بر اعمال آنها، در زمانى كه متصدى امور بودند، به كار مى‏بست.
به تخلفات آنها به سرعت رسيدگى مى‏نمود و ايشان را نسبت به عملكرد نادرست
بازخواست، سرزنش و توبيخ مى‏كرد. قبل از اعزام واليان به شهرها، در باره
چگونگى رفتار و سلوك آنها با مردم و مشى والى‏گرى، سفارش‏ها و توصيه‏هاى
لازم را به ايشان مى‏نمود و در نامه‏هايى كه به عاملان خود مى‏نگاشت آيين
مديريت اسلامى را براى آنها تبيين مى‏كرد …